لواسان بزرگ
لواسان بزرگ \ lavāsān-e bozorg \ ، روستایی کهن و مرکز دهستانی به همین نام. این روستا در °51 و ´47 طول شرقی، و °35 و ´50 عرض شمالی، در ارتفاع 184‘2 متری از سطح دریا جای دارد.
موقعیت مکانی و جغرافیایی لواسان بزرگ به گونه‌ای است که 3 طرف شمال، شرق و غرب آن را کوههایی بلند احاطه کرده است. مهم‌ترین این کوهها عبارت‌اند از: کوه زارع با ارتفاع 783‘2 متر در شمال، کوه خورندان با ارتفاع 765‘2 متر در شمال‌غربی، و نرده‌کوه با ارتفاع 945‘2 متر در شرق. وجود بلندیهای یادشده در پیرامون این روستا باعث ایجاد دره‌های ژرف و نسبتاً طولانی از 3 طرف به سوی روستا شده که به صورت مسیل رودخانه‌های فصلی ضمن تأمین بخشی از آب کشاورزی و آشامیدنی مردم، پستی و بلندیها و مراتع و مزارع متنوعی را در منطقه به وجود آورده است. یکی از این دره‌ها از سمت شمال غربی کوه زارع و شرق کوه خورندان آغاز می‌شود و پس از طی منـاطق و مـراتع و مـزارع سرخبنـدی، تپـۀ قُمبه ـ ترسی، یورت خالو، خواجه اَمْرُق، صحرا اَجاره، صحراچال، حومه‌سر، آوک و آخِرسیرون در جنوب روستای لواسان و غرب روستای کلان و از دامنۀ شرقی کوه قلیان به رودخانۀ فصلی علایین‌رود یا شاه‌نشین منتهی می‌شود.
درهای دیگر از سمت شرق روستای لواسان بزرگ و از حدفاصل کوه زارع، نرده‌کوه و کوه دور آستانه یا باغ خدا آغاز می‌شود و پس از عبور از مزارع و مراتع کافرقلعه، یورت، آب رودبار، لشیریج، صحرابالا و اکبرآباد وارد روستای لواسان شده و به سمت غرب ادامه یافته و به درۀ اول می‌پیوندد. در حقیقت این دره در جهت شمال‌شرقی به جنوب‌غربی امتداد، و به نام پهلوان‌جو شهرت دارد. در مسیر این دره دست‌کم 10 چشمۀ کوچک و بزرگ وجود دارد و بخش اعظم آب آشامیدنی و کشاورزی اهالی روستای لواسان بزرگ را تأمین می‌کند. مهم‌ترین چشمه‌های موجود در این ناحیه چشمه‌دوراه و چشمه‌قلعه است که آب فراوان و بسیار گوارایی دارند. افزون بر این دو چشمه، چشمۀ دیگری در این مسیر و در مزارع عین‌الحیات وجود دارد که چشمۀ امام حسن (ع) نامیده می‌شود. این چشمه نزد اهالی دارای تقدس و احترام فراوان است و از آلودن آن یا شستن چیزهای نجس در آن خودداری می‌کنند و معتقدند که این چشمه نظرکرده است و بسیاری از بیماریها را نیز شفا می‌بخشد. همچنین می‌گویند در سخت‌ترین و خشک‌ترین سالها نیز آب این چشمه کم نمی‌شود. امروزه نیز به‌رغم افزایش چندبرابری وسعت روستا و گسترش باغها و کشتزارها این چشمه همچنان تأمین‌کنندۀ آب آنها ست.
بخش بزرگی از روستای لواسان بزرگ در حدفاصل میان دو درۀ یادشده و در دو طرف آن قرار دارد. در حال حاضر (1390 ش)، محدودۀ روستا از شمال به جنوب حدود 2 کمـ است و از شرق به غرب 1 کمـ درازا دارد. شمار جمعیت آن در تابستان بیش از 800 خانوار، و در زمستان کمتر از 120 خانوار است. تا سال 1389 ش در این روستا مدرسۀ ابتدایی، راهنمایی، دبیرستان و پیش‌دانشگاهی وجود داشت، اما اکنون فقط مدرسۀ ابتدایی در آن دایر است.
ساکنان روستای لواسان بزرگ دارای نام خانوادگی شیخ علیا، شیخ سفلا، نجاری، نادری، شهان دشتی، اللٰهیاری، میری، صفی‌یاریان، اعلا، قلی بیگیان، میرزا آقابیک، علی‌مردانی، نوایی، غریبان، لواسانی‌نیا و نوری جلالی لواسانی هستند. مردم لواسان بزرگ در طول جنگ هشت‌سالۀ عراق با ایران نقش مؤثر و فعالی داشتند و 47 شهید و یک تن آزاده تقدیم میهن کرده‌اند.
شغل بیشتر مردم لواسان در گذشته دامداری و کشاورزی، به‌خصوص کشت انواع محصولات دیم مانند گندم، جو، عدس، نخود و دیگر حبوبات بود. وجود کوههای سرسبز و مراتعی با پوشش گیاهی بسیار خوب بستر بسیار مناسبی را برای نگهداری و پرورش دام در این منطقه فراهم کرده است. در گذشته محصولات کشاورزی و دامی لواسان به حدی بود که افزون بر مصرف داخلی و روستاهای اطراف به شهرهای دیگر نیز صادر می‌شد و متقابلاً کالاهایی نظیر برنج، قند، شکر، چای، پارچه و ادویه و مانند آن را وارد منطقه می‌کردند و بدین ترتیب به صورت محدود به کار تجارت و بازرگانی نیز می‌پرداختند.
از مشاغل دیگری که در گذشته در لواسان بزرگ رایج بود، حرفۀ صنعتگری و صنایع دستی است. آنان به کارهایی مانند آهنگری، بافندگی، تولید انواع زیرانداز همچون قالی، گلیم و جاجیم، نیز گیوه‌دوزی، ساخت ابزار کشاورزی و عمل‌آوری پوست گوسفند برای دوخت پوستین (پالتوپوستی) نیز توجه داشتند.
از مشاغل اصلی قدیمی برخی از مردم لواسان بزرگ که به عنوان هنری شاخص و پرآوازه برای آنان در ولایات هم‌جوار مانند مازندران، گیلان، یزد، کاشان، قم و اصفهان محسوب می‌شد، منبت‌کاری و نجاری یا صنعت درودگری بود. این هنرمندان در ساخت انواع درهای گره‌چینی، پنجره‌های ارسی، منبر، ضریح و به‌خصوص کتیبه‌های چوبی با خطوط ثلث، نستعلیق و شکسته مهارتی فوق‌العاده داشتند و پیوسته از شهرهای دیگر به آنها سفارش کار داده می‌شد و نمونۀ کار این هنرمندان را در بسیاری از اماکن مقدسه، امامزاده‌ها، مساجد و خانه‌های تاریخی عهد صفویه تا اوایل دوران پهلوی می‌توان یافت. نام شمار بسیاری از این هنرمندان در کتابهای تاریخی آورده شده است. نام خانوادگی نجاری را هنوز هم در شناسنامۀ بسیاری از افراد لواسان می‌توان مشاهده کرد.
برای نمونه در داخل بنای امامزاده خواجه سلطان احمد لواسان بزرگ ضریح چوبی ارزشمندی وجود دارد که در داخل ضریح فلزی دیگری برای حفاظت بیشتر قرار گرفته است. ضریح چوبی دارای منبت‌کاریهای بسیار زیبایی است که ضمن ایجاد نقوش گل‌وبوته، نقوش اسلیمی و هندسی و کتیبه‌های خوش‌خطی با خطوط ثلث، نستعلیق و شکستۀ نستعلیق آیات قرآنی را جلوه‌گر می‌نماید. در بخشی از کتیبه‌های روی ضریح این عبارت نوشته شده است: «یا الله، یا محمد، یا علی، یا حسن و یا حسین. هذا الصندوق امامزاده حضرت احمد بن موسى کاظم. بود اندر روزگار خسرو نیکوخصال. شاه ابن اسعدالدوله صاحب المال. تمام شد این قبر عالی شهر ذالحجه یقین نهصد از تاریخ سال سی و هفت هجرت بوده». در کتیبه‌ای دیگر در قسمت دیگر از صندوق نوشته شده است: «الله و محمد یا علی، قال النبی صلی‌الله علیه و سلم لوکنت صانعاً ... » و در انتهای آن آمده است: «نجاراً من غلام علی خاک ره شاه خراسانم. ابن احمدم محمد نام نجاری از لواسانم ... ».
امروزه بیشتر جوانهای روستای لواسان بزرگ به شهرهای مجاور به‌خصوص تهران مهاجرت کرده‌اند و به مشاغل دولتی، خدماتی و صنعتی کوچک اشتغال دارند. دیگر در لواسان خبری از دامداری و کشاورزی نیست. فقط شمار محدودی از پیرمردان روستا به کار باغداری و دام‌پروری یا گاوداری و پرورش زنبور عسل در حد رفع احتیاجات خود سرگرم هستند. بیشتر محصولات باغی لواسان بزرگ گردو، سیب و گیلاس است و بخشی از آنها به بازار عرضه می‌شود. افزون بر محصولات یادشده درختانی مانند زردآلو، هلو، به، آلبالو، گلابی و مانند اینها نیز کاشته و پرورش داده می‌شود که محصولات آنها صرفاً مصرف خانگی و محلی دارد. محصولات کشاورزی روستا نیز بیشتر صیفی، گوجه‌فرنگی، بادمجان، سیب‌زمینی، خیار و حبوبات است. امروزه از مراتع و چراگاههای کوههای لواسان به‌رغم پوشش گیاهی بسیار مطلوب، خیلی کم استفاده و بهره‌برداری می‌شود. بیشتر این مراتع چراگاه احشام دامدارانی است که در قم، ری، ورامین یا گرمسار زندگی می‌کنند و تابستانها دامهای خود را برای چرا به این نواحی می‌آورند.
ساختار بافت روستایی لواسان بزرگ شامل دو خیابان کم‌عرض یا کوچه است. خیابان اول ادامۀ راه آسفالتۀ ورودی به روستا ست که پس از داخل شدن به ده از سمت جنوب، به طرف شرق منحرف می‌شود و پس از عبور از مجاور مسیل رودخانه‌ای که از کوه دور آستانه به سمت غرب جریان دارد، به مسجد جامع امام حسن عسکری (ع) می‌رسد و تبدیل به کوچه‌هایی می‌شود که در بافت تاریخی روستا فرو می‌رود. نام این خیابان، کوچۀ مسجد امام حسن (ع) است. خیابان دوم که به نام شهید سرلشکر محمد لواسانی است، در جهت جنوب به شمال از میانۀ خیابان اول که میدان کوچکی نیز در آنجا ساخته شده است، منشعب می‌شود و به سمت شمال امتداد می‌یابد. این خیابان در میدانی که در سمت شمال آن بنای امامزاده خواجه سلطان احمد بن موسى کاظم (ع) و مسجد محل واقع است و به نام میدان امامت شهرت دارد، پایان می‌یابد.
در دو طرف خیابانهای مذکور کوچه‌های متعددی وجود دارد که عموماً کم‌عرض و مارپیچی‌اند. این کوچه‌ها به منزلۀ شریانهای ارتباطی روستا عمل می‌کنند. هستۀ اولیه و اصلی روستای لواسان بزرگ بنای قلعۀ ویرانه‌ای است که امروزه به نام سرقلعه شهرت دارد و در فاصلۀ چند متری شمال‌شرقی مسجد امام حسن عسکری (ع) واقع است. شواهد و مدارک باستان‌شناختی نشان می‌دهد که لواسان قدیم مانند بیشتر مناطق مسکونی ایران دارای برج و بارو و حصار دفاعی بوده، و به صورت قلعه به حیات خود تداوم می‌بخشیده است تا بتواند امنیت ساکنانش را تأمین نماید. بعدها به سبب قدرتمندشدن حکومت مرکزی و برقراری امنیت در کشور و افزایش جمعیت، حصار قلعه‌های مسکونی روستاها شکافته، و خانه‌های اهالی در پیرامون آن ساخته شد. بافت تاریخی روستای لواسان بزرگ نیز بیشتر از زمان صفویه به بعد چنین وضعیتی را از سر گذراند و امروزه آثار آن را در پیرامون محوطۀ تاریخی سرقلعه و در دایرۀ مرکزی روستا می‌توان دید.
آثار بیشتر ساختمانهای تاریخی مانند خانه‌های تاریخی، دکانها، حسینیه‌ها، مسجدها و بنای امامزاده‌های روستا را در حاشیۀ خیابانهای یادشده و کوچه‌های مرکزی می‌توان مورد مطالعه قرار داد. از جملۀ این‌گونه آثار، بنای حسینیۀ کلومحله است که در جبهۀ شرقی خیابان شهید لواسانی قرار دارد. این بنا به‌رغم قدمت تاریخی و ارزش فرهنگی بالایی که داشت، در میانه‌های دهۀ 1370 ش تخریب و نوسازی شد. بیشتر بناهای تاریخی لواسان بزرگ به‌خصوص خانه‌های تاریخی آن که دیرینگی برخی از آنها به روزگار صفویان می‌رسید، سرنوشتی مشابه حسینیۀ کلومحله پیدا کردند و تخریب و نوسازی شدند و یا بر اثر عدم توجه به حدی آسیب دیده، و تخریب شده‌اند که دیگر بازسازی یا مرمت آن مقرون به صرفه نیست و یا به سبب فقدان مستندات تاریخی مانند هویت اولیه و طرح و نقشه، امکان احیای آنها وجود ندارد.
از شواهد و مدارک باستان‌شناختی به دست آمده از سطح و اطراف لواسان بزرگ می‌توان دیرینگی آن را، دست‌کم اوایل دورۀ تاریخی تعیین کرد. هرچند تاکنون در این منطقه کاوشهای باستان‌شناسی صورت نگرفته است تا پیشینۀ تاریخی آن دقیقاً مشخص شود، اما از آثار یافت‌شده در لواسان بزرگ مانند قطعات فراوانی از سفالهای دوره‌های مختلف، استخوان، آجر، و قطعات فلز، می‌توان دریافت در دوران اسلامی، منطقۀ لواسان به صورت مستمر مورد توجه و محل سکونت مردم بوده است. بناهای تـاریخی ـ اسلامی موجود در لواسان بزرگ این مدعا را به خوبی ثابت می‌کند. مهم‌ترین این آثار عبارت‌اند از: 1. محوطۀ سرقلعه. این اثر در 1381 ش مستندسازی شد و در مهر 1382 به شمارۀ 364‘10 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید؛ 2. بنای امامزاده موسی بن موسى کاظم (ع) (یونس). این اثر در تاریخ هفتم مهر 1354 به شمارۀ 109‘1 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید؛ 3. بنای امامزاده خواجه سلطان احمد. این اثر در تاریخ چهارم آذر 1354 به شمارۀ 123‘1 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید؛ 4. بنای مسجد جامع امام حسن عسکری (ع). تاریخ بنای این مسجد را به زمان امام حسن (ع) نسبت می‌دهند. این بنای بسیار ارزشمند در 1381 ش مستندسازی، و در مهر ماه 1382 به شمارۀ 363‘10 در فهرست آثار ملی ثبت شد.
لواسان بزرگ دارای 4 محله است: 1. کلومحله که در سمت شمال واقع شده، و بنای حسینیۀ تاریخی لواسان که تخریب و نوسازی شده است، بنای امامزاده خواجه سلطان احمد و مسجد مجاور آن، قبرستان روستا و بنای تاریخی سرقلعه در آنجا واقع شده‌اند؛ 2. سادات ـ محله که در سمت غرب روستا واقع شده است و بیشتر خانه‌های مسکونی و باغهای روستا در آن قرار دارد؛ 3. محلۀ سرده که در بخش جنوبی واقع است و بنای مسجد جامع امام حسن عسکری (ع) در آن جای دارد؛ 4. رودبارمحله که در سمت جنوب غربی لواسان بزرگ واقع شده، و بنای تاریخی امامزاده موسی بن موسى کاظم (ع) (یونس) و چنار کهن‌سال هفتصدسالۀ مجاور آنجا در آن واقع است.
محلات چهارگانۀ لواسان بزرگ قدمت تاریخی دارند. این تقسیم‌بندی و نامهای آن مربوط به دورانی است که لواسان واقعاً بزرگ بود و بر همۀ منطقه و روستاهای اطراف آن مرکزیت داشت. وجود مسجد جامع در آن شاهدی قطعی بر این مدعا ست، زیرا تنها شهرهایی مسجد جامع داشتند که مرکز ولایت بودند و حاکم ولایت در آنجا استقرار داشت. دوران شکوه و بزرگی لواسان از دورۀ صفویه آغاز شده، و تا میانه‌های دورۀ قاجار ادامه داشته است.
افول قدرت و بزرگی لواسان و کم‌توجهی به آن از زمانی آغاز شد که مظفرالدین شاه قاجار دستور ساخت بنای کاخی را برای خود در روستای اوشان صادر کرد و توجه به آن سمت جلب شد. اقدام دیگر توسط نظام‌السلطان در لواسان کوچک صورت گرفت. او باغ بزرگی را به تملک خود درآورد و عمارتی را در آن برای برگزاری جشن و سرورهای شاهانه، مسابقه‌های ورزشی و برگزاری مناسبات و آیینهای مذهبی و دینی بنا کرد. نزدیکی لواسان کوچک و اوشان به تهران عامل سوم فراموشی لواسان بزرگ و توسعه و عمران روزافزون لواسان کوچک بود.
از ویژگیهای خاص روستای لواسان بزرگ، در زمان کنونی، آن است که هر محله یک تکیه دارد. اهالی در ماه محرم یک‌ماه کامل به عزاداری و سینه‌زنی مشغول‌اند و ناهار و شام خرج (غذای نذری) می‌دهند. در 28 ماه صفر که رحلت پیامبر اعظم (ص)، و شهادت امام حسن مجتبى (ع) است، همۀ مردم محل در پاقلعه جمع می‌شوند و ناهار مفصل تدارک می‌بینند. دسته‌های عزاداری و سینه‌زنی در خیابانها و کوچه‌های ده به حرکت درمی‌آیند، به تکیۀ هر محل سر می‌زنند و به زیارت امامزاده‌ها می‌روند و به یکدیگر تسلیت می‌گویند. در شبهای تاسوعا و عاشورا مراسم سینه‌زنی مخصوصی برگزار می‌کنند و به سبک جنوبیها کمر یکدیگر را می‌گیرند، سینه‌زنی می‌کنند و می‌چرخند. زنان و مردان ده در شب عاشورا دیگهای بزرگ برای پخت آش جو و حلیم بارمی‌گذارند و عموم مردم پس از سینه‌زنی در محل پخت آش جمع می‌شوند و به نوبت دیگها را هم می‌زنند و حاجتشان را از دل می‌گذرانند و معتقدند که حتماً برآورده می‌شود. اول صبح عاشورا آتش اجاقها را خاموش می‌کنند و آش و حلیم پخته‌شده را میان کسانی که حضور دارند، تقسیم می‌کنند. گفته می‌شود در هیچ‌یک از روزهای سال جمعیت روستای لواسان بزرگ به شمار روز عاشورا نیست.
ماه مبارک رمضان در لواسان بزرگ از شکوه و معنویت خاصی برخوردار است. 30 شب در مسجد و تکیه‌ها افطاری می‌دهند و همۀ اهالی در تهیه و تدارک افطاری و توزیع و خوردن آن شرکت دارند.